Ustawa „JUST ACT” (ang. Justice for Uncompensated Survivors Today Act of 2017) została przyjęta przez Kongres Stanów Zjednoczonych w grudniu 2017 roku, a następnie podpisana przez Prezydenta USA w maju 2018 roku.

Akt ten odnosi się do podpisanej w 2009 roku Deklaracji Terezińskiej, która swoim zakresem obejmuje kwestie restytucji prywatnego i komunalnego mienia żydowskiego przejętego podczas II Wojny Światowej oraz po jej zakończeniu. Deklaracja zawiera zasady, zgodnie z którymi restytucja mienia w poszczególnych państwach powinna być możliwie transparentna, maksymalnie uproszczona oraz w sposób niedyskryminujący powinna zapewniać dawnym właścicielom (lub ich następcom prawnym) zwrot przejętego majątku lub uzyskanie rekompensaty w przypadku braku szans na zwrot mienia w naturze – przykładowo kiedy mienie trafiło do rąk prywatnych.

W tym miejscu należy zaznaczyć, iż Deklaracja ma charakter prawa miękkiego (ang. soft law) w prawie międzynarodowym, niemniej 46 państw (w tym Polska) zdecydowały się wypracować instrumenty gwarantujące implantację zawartych w Deklaracji założeń. Natomiast polskie rozwiązania w zakresie restytucji mienia żydowskiego są dalekie od pożądanego wzorca, a tak naprawdę w ogóle ich nie ma.

“Just Act” a polskie prawo

Wymagań stawianych przez Deklarację nie spełniał również zaproponowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt tzw. dużej ustawy reprywatyzacyjnej z dnia 26 października 2017 roku, który obecnie trafił do sejmowej „zamrażarki”(więcej na temat ustawy piszemy tutaj). Projekt przewidywał ograniczenie podmiotowe ze względu na obywatelstwo. W myśl proponowanych przepisów, rekompensatę za znacjonalizowane mienie mogliby uzyskać wyłącznie Polacy (lub ich następcy prawni), którzy mieli miejsce zamieszkania w Polsce w momencie przejęcia nieruchomości. Takie rozwiązania stałyby w sprzeczności z Deklaracją, w której jasno podkreślono, że państwa sygnatariusze nie powinny wprowadzać dyskryminujących przepisów, które uzależniają realizację roszczeń od posiadanego obywatelstwa, czy też miejsca zamieszkania.

Pewnego rodzaju aktem wykonawczym mającym na celu monitorowanie realizacji zobowiązań zawartych w Deklaracji Terezińskiej jest Ustawa „JUST ACT”. Zgodnie z Ustawą „JUST ACT” organem monitorującym realizację założeń deklaracji przez państwa sygnatariuszy ma być Departament Stanu USA, który ze swoich obserwacji składać będzie raport Kongresowi USA.

Działania na arenie międzynarodowej

Jak już wcześniej wspomniano zarówno Deklaracja Terezińska jak i Ustawa „JUST ACT” mają charakter prawa miękkiego i nie wprowadzają sankcji dla państw sygnatariuszy, które nie wywiązują się z ich założeń. Niemniej brak podjęcia przez Polskę odpowiednich kroków w celu regulacji złożonego problemu restytucji mienia żydowskiego może mieć wpływ na relacje polsko-izraelski oraz polsko-amerykańskie, a w konsekwencji osłabić jej pozycję na arenie międzynarodowej.